大美东湖 樱花飞舞 赏樱之夜 烂漫夜景

百度 　　广州日报全媒体记者温俊华编译　　今年1月，Nectome公司的创始人麦金太尔和麦坎纳雇了一名病理学家，在俄勒冈州的波特兰租住了几周，等待购买一具新鲜的尸体。 Индия Республикасы хинди ???? ??????? англ. Republic of India
Туу Герб
Урааны: ???????? ????? ?Акыйкат гана же?ет?
Мамлекеттик Гимни
Ачык жашыл доо коюлган, бирок к?з?м?лд?нб?г?н аймактарды к?рс?т?т
Расмий тилдери	хинди, англис тили
Борбор шаары	Нью-Дели
Ири шаарлар	Мумбаи, Дели, Бангалор, Ченнаи, Калькутта
Президенти Вице-президенти Премьер-министри	Драупади Мурму Жагдип Дханкхар Нарендра Моди
Мам. дини	Динден тышкары
Аянты ? Жалпы ? Суу бетинин %.	7 - д?йн?д? 3 287 263 км2 9,6
Калкы ? Бааланган (2022) ? Жыштыгы	↗ 1,41 млрд адам (1) 419,5 ад./км2
ISO коду	IN
ЭОК коду	IND

Индия (хинди ???? Bhārat; англ. India), расмий аталышы — Индия Республикасы (хинди ???? ??????? Bhārat Ga?arājya, англ. Republic of India) — Т?шт?к Азиядагы мамлекет, Индостан жарым аралында жайгашкан.

Индия батышынан Пакистан, т?нд?к-чыгышынан Кытай, Непал жана Бутан, чыгышынан Бангладеш жана Мьянма менен чектешет. Т?шт?к-батышындагы Мальдив аралдары, т?шт?г?нд?г? Шри-Ланка жана т?шт?к-чыгышындагы Индонезия, Андаман жана Никобар аралдары, Тайланд менен де?из чек аралары бар. Талаштуу жер болуп саналган Ладакх аймагы Ооганстан менен чектешет.

Аянты 3,287,263 км². Калкынын саны 1 432 502 000 адамды т?з?т же д?йн? калкынын 17.55% Индияда жашайт.

Калкынын саны боюнча д?йн?д? (Кытайдан кийинки) 2-орунда. Борбору Нью-Дели (Дели улуттук борбордук аймагынын курамына кирет). Расмий тили хинди жана англис тилдери. Акча бирдиги Индия рупийи. Административдик-аймактык жактан 28 штатка (федерация субъектилери болуп саналат), борборго баш ийген 6 союздук аймакка жана Дели улуттук борбордук аймагына б?л?н?т; Таблицаны кара. Индия БУУнун (1945), Т?шт?к Азия ?лк?л?р?н?н аймактык кызматташтык ассоциациясынын (СААРК; 1985), Ынтымакташтыктын (1947), ЭВФтин (1945), Эл аралык реконструкция жана ?н?г?? банкынын (1945), Б?тк?л д?йн?л?к соода уюмунун (1995), ШКУнун (2005-жылдан байкоочу) жана башкалар эл аралык уюмдардын м?ч?с?.

Тарых

1590-1595.

Археологиялык маалыматтарга караганда Индияда адам баласы таш доорунан эле жашай баштаган. Инд дарыясынын ?р??н?нд? отурукташкан элдер биздин заманга чейинки 3-ми? жылдыктын 2-жарымы 2ми? жылдыктын 1-жарымында жогорку де?гээлдеги Хараппа маданиятын т?зг?н. Биздин заманга чейинки 2-ми? жылдыктын орто ченинде Индияны арий уруулары каптап келе баштаган. Биздин заманга чейинки 1-ми? жылдыкта аймакта Куру, Панчала, Кошала, Таксила, Гандхара, Магадха сыяктуу бир катар кул ээлик мамлекеттер пайда болот. Андан ичкери Магадха айрыкча жогорулап, Маурья династиясынан чыккан Ашок падышанын тушунда (биздин заманга чейинки 268-232) ал б?тк?л Индияны камтыган империянын борборуна айланган. Байыркы Индиянын калкы т?рт сословиеге б?л?нг?н: брахмандар (дин кызматкерлери), кшатрийлер (жоокерлер), вайшийлер (эркин дыйкан, малчы, соодагер), шудралар (жалчы, кулдар). Булардын биринчи эк?? артык укуктардан пайдаланган. Байыркы Индияда буддизм менен жайнизм дини ?ст?мд?к кылган. Алгачкы орто кылымда Индия бир нече мамлекетке б?л?нг?н. 12-кылымдын аягы 13-кылымдын башында т?рк-афган башкаруучулары тарабынан Т?шт?к Индиянын каратылышы анда ислам дининин таралышына т?ртк? берген. 1398-ж. Тимурдун армиясы Дели султандыгын (1206-ж. т?з?лг?н Индиядагы биринчи мусулман династиясы) каратып алган. Алар Дели шаарын талап-тоноп, кол ?н?рч?л?р?н Самарканга алып кеткен. Ич ара келише албаган султандыктын башкаруучулары тактыга Кабулдан Закир-ад-дин Бабурду чакыртышкан. Бабурдун кыска м??н?тт?? бийлиги (1526-1530) Могол империясынын, Улуу Моголдор династиясынын башатын негиздеп кеткен. 16-кылымдарда Т?нд?к Индия Улуу Моголдор династиясынан чыккан Акбардын бийлигинде болот. Анын ч?б?р?с? Аурангзеб (1658-1707) Т?шт?к Индияны каратат, бирок Могол империясы к?п узабай ыдырай баштайт. 16кылымдарда португалдар, голланддар, англичандар, француздар Индиянын жээгиндеги бир катар стратегиялык таяныч пункттарын ээлеген. Европалык державалардын Индия ?ч?н к?р?шт?р? англиялык Ост-Индия компаниясынын же?иши менен 18-кылымдын аягында аяктайт. 19-кылымдын орто ченинде Индияны Англия толугу менен каратып алат. Индия Англиянын соода рыногуна жана англиялык ?н?р жайдын сырьё булагына айланат. 1885-ж. т?з?лг?н Индия улуттук конгресс (ИУК) партиясы жергиликт?? ?н?р жайыды ?з? башкаруу жана коргоо талаптарын коёт. 1906-ж. Мусулман лигасы т?з?л?т. Экинчи д?йн?л?к согуштан кийин, Индия менен Англиянын ортосунда карама-каршылыктар к?ч?п, 1947-ж. 15-августта Улуу Британия Индиянын к?з карандысыздыгын таанууга аргасыз болот. Индия диний принцип боюнча Индия Союзуна жана Пакистан болуп эки доминионго б?л?н?т. Б?л?н?? индустар менен мусулмандардын кагылышуусу менен коштолуп, натыйжада 1 млндон ашуун адам кырылат. Диний кагылышууларга каршы чыккан М. К. Ганди шовинистчил уюмдун ?к?л? тарабынан ?лт?р?л?т. ИУКтун лидери Ж. Неру Индиянын премьерминистри болот.

1949-ж. 26-ноябрда жа?ы конституция кабыл алынып, Индия республика болуп жарыяланган. Бул конституция 1950-ж. 26-январда (бул к?н Республикасы к?н? деп белгиленет) к?ч?н? кирген. 1967-жылдагы шайлоонун жыйынтыгында Индия Ганди ?лк?н?н премьер-министри болуп калат. 14 ири жеке банк мамлекеттештирилип, м монополиялар ж?н?нд? мыйзам кабыл алынат, к?пч?л?к товарларды импорттоого мамлекеттик к?з?м?л ж?рг?з?л?т. Индия ?км?т? ядролук жана космостук программаларды ?н?кт?р??г? ?зг?ч? к???л буруп, натыйжада 1974-ж. ядролук куралды сыноо ж?рг?з?л?т, 1975-ж. советтик Космодромдон Индиянын биринчи спутниги ?Арьябхата?, 1979-ж. космостук ракетасы учурулат. Индусмусулман кагылышууларынын натыйжасында, 1984-ж. Индира Ганди сикх террорчулары тарабынан ?лт?р?л?т. Анын ордуна премьер-министр болуп Индия Гандинин уулу Р. Ганди шайланат. Р. Гандинин ?км?т? инвестицияларды электрондук ?н?р жайыды ?н?кт?р??г? тартып, ошол эле учурда чет элдик фирмалардын филиалдарын ачтырууга, жа?ы технологияларды киргиз??г? жетишет. Индия АКШ, Япония, Германия сыяктуу ?лк?л?р менен кызматташа баштаган. 80-жылдардын орто ченинен Т?шт?к Азия аймагында соодаэкономикалык байланыштарды ж?нг? салууга багытталган бир катар иш-чаралар ж?рг?з?л?т. 1991-ж. кезексиз ?тк?р?лг?н шайлоо компаниясынын учурунда Р. Ганди тамил террорчулары тарабынан ?лт?р?л?т. Конгресстин жа?ы лидери П. В. Нарасимха Рао премьер-министр болуп калган. 2004-жылдан Индиянын премьер-министри Манмохан Сингх. 21-кылымдын башында ?нд?р?лг?н ИДПнин к?рс?тк?ч? боюнча Индия д?йн?д?г? экономикалык ири т?рт державанын бири. Индия Кытай, Чыгыш жана Батыш Азия, Япония, АКШ ?лк?л?р? менен кызматташтыгын ?н?кт?р??д?. 1985-жылдан Т?шт?к Азия аймактык кызматташтык ассоциациясынын курамында. Учурда Индия-Пакистан мамилелерин ж?нг? салуу боюнча бир кыйла иштер ж?рг?з?л??д?. 2005-жылдан ШКУга байкоочу катары катышат.

Мамлекеттик т?з?л?ш?

Индия федерациялык мамлекет. Конституциясы 1949-ж. кабыл алынып, 1950-ж. к?ч?н? кирген. Башкаруу формасы парламенттик Республикасы Мамлекет башчысы президент. Ал, ошондой эле ?лк?н?н куралдуу к?чт?р?н?н жогорку башкы командачысы болуп эсептелет. Президент эки палаталуу парламент жана штаттардын мыйзам чыгаруу органдарынан турган шайлоочулар коллегиясы тарабынан 5 жылдык м??н?тк? шайланат. Индиянын Мыйзам чыгаруу органы парламент (2 палатадан турат: Штаттар совети Раджья Сабха (250 орун) жана Элдик палата Лок Сабха (545 орун). Аткаруу бийлиги президент тарабынан дайындалган премьер-министр (2004-жылдан Манмохан Сингх) башында турган ?км?тк? таандык.

Негизги саясий партиялары

Индия Улуттук конгресси (1885-ж. уюшулган), Бхаратия жаната партиясы (1980), Индия коммунисттик партиясы (1925) жана башкалар.

География

Индия Индстан жарым аралынан, Инд-Ганг туздугунун чыгыш б?л?г?н (Сатлеж дарыясынан чыгышты карай), Гималай менен Кара-Корумдун т?шт?к б?л?кт?р?н, Бенгал булу?ундагы жана Араб де?изиндеги бир нече аралдар тобун камтыйт. Жээк сызыгынын узундугу 72 ми? км; негизинен жапыз, кумдуу, лагуналуу; булу?-буйткалар аз. Жарым аралдын батыш жээгинин т?шт?к б?л?г? Малабар жээги, чыгыш жээгинин Администрациялык-аймактык б?л?н?ш? (2007)г?нд? бийиктиги 2698 мге жеткен т?шт?к б?л?г? Коромандель жээги деп аталат. ?лк?н?н аймагынын ³/₄ б?л?г? т?зд?кт?р жана б?кс? тоолор. Индстанды дээрлик Декан б?кс? тоосу (ал чыгышты карай 900 мден 300 мге чейин жапыздайт) ээлейт; жеринин бети плато сымал, ал батышында жана чыгышындагы айрым жерлеринде Батыш Гат жана Чыгыш Гат тоолоруна ?т?т; алардын сырткы капталдары океанга тик т?ш?т. Т?нд?к-батышында зор аймакты базальт катмары (трапптар) каптап жатат. Индстандын т?шт?г?нд? бийиктиги 2698 мге жеткен супа сымал тоолор, т?нд?к тарабында, тоо этегиндеги тектоникалык зор ийилиште аллювий тектеринен т?з?лг?н Инд-Ганг т?зд?г? жайгашкан. Инд-Ганг т?зд?г?н?н т?нд?г?нд? Жер шарындагы э? бийик тоо система Гималай (Индиянын чегиндеги бийиктиги 8126 мге чейин, Нангапарбат чокусу) ?ч тепкич (Сивалик, Кичи Гималай, Чо? Гималай) болуп тик к?т?р?л?т. Анын т?нд?г?нд? альп рельефт??, м??г?л?? Кара-Корум тоолору жайгашкан.

Климаты жана кен байлыктары

Индиянын аймагынын басымдуу б?л?г?н байыркы Инди платформасы ээлеп, ал Индстан жарым аралынан, Инд-Ганг т?зд?г?н камтыйт. ?лк?н?н аймагына, ошондой эле альп б?кт?л?ш?н? кирген Гималайдын бир б?л?г? (Симла, Жамму, Кашмир) да кирет. Ири кен байлыктары: боскит (Орисса, Бихар, Гужарат, Карнатака, Мадхья-Прадеш жана башкалар штаттарда), хромит (Орисса), темир (Бабабудан, Байладила жана башкалар кендер), алтын (Карнатака жана башкалар), коргошун-цинк (Ражастхан), жез (Бихар), жез-порфир (Мадхья-Прадеш), мусковит (запасы боюнча д?йн?д? 1-орунда), барит (Андхра-Прадеш), алмаз (Мадхья-Прадеш), нефть жана газ (Камбей, Ассам нефть-газ бассейндери, Бенгал шельфи), к?м?р (Бихар, Батыш Бенгалия, Мадхья-Прадеш), слюда, асыл таштар жана башкалар.

Климаты субэкватордук муссондук, т?шт?г?нд? тропиктик. Индиянын дыйканчылык ?ч?н ?т? маанил?? болгон жайкы нымдуу муссон мезгилинде жаан-чачындын 70-90%и жаайт, кышы кургак жана салкын, марттан майдын аягына чейин кургак жана ысык мезгилимий Январдын орточо температурасы т?нд?г?нд? 15°Сден т?шт?кт? 27°Сге чейин, майда (э? ысык ай) 28-35°С. Жылдык жаан-чачыны Инд-Ганг т?зд?г?н?н батышында 100 мм; Декан б?кс? тоосунун борбордук б?л?г?нд? 300-400 мм, Чыгыш Гималай тоолорунда жана Гаттын сырткы капталдарында 3000-6000 мм, Шиллонг платосунда 12 000 ммге чейин (Жер шарынын кургактыктагы э? жаанчыл жери). Негизги дарыялары: Ганг (куймасы Жамна менен кошо), Инд (жогорку агымы), Брахмапутра (т?м?нк? агымы), Нарбада, Годавари, Кришна. Жайкысын дарыяларынын суусу мол (дарыя ташкыны болуп турат), сугатка ке?ири пайдаланылат, айрымдарында кеме ж?р?т. Декан б?кс? тоосунун жана Инд-Ганг т?зд?г?н?н табигый ?с?мд?кт?р? ?т? ?зг?рг?н; саванна, ксерофитт?? сейрек токой, айрым жерине жалбырагы к?б?лм? токой, т?нд?к-батышына бадалдуу жарым ч?л жана ч?л ?с?мд?кт?р? м?н?зд??. Батыш Гаттын айдарым капталдарында, Ганг менен Брахмапутранын дельтасында, Чыгыш Гималайдын этегинде дайыма жашыл тропик токою ?с?т. Гималайдын этегин тераилер (саздуу жунгли), жогорураак муссон токою, аралаш жана ийне жалбырактуу токой, тоо шалбаа жана талаа ээлейт. Индиянын аймагынын 24%и токой.

Индияда коргоого алынган 545 табигый аймак бар, анын 83? улуттук парк. Алар ?лк?н?н аянтынын 5,2%ин ээлейт. ЮНЕСКОнун биосфералык резерват тармагына Нанда-Деви жана Сандарбан улуттук парктары, ошондой эле Нилгири жана Маннар булу?у; эл аралык маанидеги суу-саздуу жерлерге коргоого алынган 25 табигый аймак киргизилген. Буткул дуйн?лук мурастын тизмесине Сандарбан, Казиранга, Кеоладео, Нанда-Деви, Г?лд?р ?р??н? улуттук парктары, Манас резерваты кирген. Биологиялык ар т?рд??л?кт? жана жапайы айбанаттардын жашоо ч?йр?с?н (мисалы, бенгал жолборсу, индия пили, ганг гавиалы) сактоо максатында т?з?лг?н долбоорлорду ишке ашырылышы айрымдарынын к?б?й?ш?н шарттады.

Калкы

Индия — к?п улуттуу ?лк?. Мында 1652 тилде жана диалекте с?йл?г?н 500д?й улут жана уруу бар. Алардын ⁹/₁₀унан ашыгы ири улуттар: хинди, бенгалдар, бихар, панжаб, ражастхандыктар, маратхилер, гужарат, синдхилер, ассам, тамилдер, телугу (андхра), каннар, малаяли, ория, кашмирликтер жана башкалар 1901—2001-ж. Индиянын калкы 4,3т?н ашык эсе (238,4 млндон 1027,02 млнго чейин) ?ск?н. 21-кылымдын 1-жарымында калктын санынын ?с??с?н?н негизги себеби т?р?л??н?н ?т? жогору болушу (1901-ж. 1000 адамга 45,8 бала, 1951-ж. 40,8 бала т?р?лг?н). 1951-жылдан т?р?л?? к?з?м?лг? алынган (ар бир ?й-б?л?г? 2 бала). Бирок, Индиянын калкы дагы эле тез темп менен ?с??д?. 2007-ж. т?р?л?? 1000 адамга 22,7 бала, ?л?мжитим 6,6 адам болгон. Индиянын калкынын 48%тен ашыгы аял (орто эсеп менен 100 аялга 106дан ашык эркек туура келет). Калктын орточо жашы 24,8 жыл. Курактык структурасында 15 жашка чейинки балдар 31,8%, эмгек курагындагылар (15-64 жаштагылар) 63,1%, 65 жаш жана андан ашкандар 5,1%. Динге ишенгендердин 80,5%и индуизм, 13,4%и ислам, калгандары христиан, сикхизм, буддизм, жайнизм, иудаизм диндерин тутат. орточо жыштыгы: 1 км² жерге 353 адам; Инд-Ганг т?зд?г?нд? жана де?из жээктеринде калк жыш, тоолуу (т?нд?к) жана ч?лд?? аймактарга сейрек отурукташкан. Калктын 70% и айылда жашайт (?лк?д? 600 ми?ден ашык айыл-кыштак бар). Шаар калкы 30%ти т?з?т. Индияда калкы миллиондон ашкан 32 шаар бар. Ири шаарлары (2007): Мумбаи, калкы 13,1 млн (агломерациясы менен 20,4 млн); Дели, 11,5 млн (18,0 млн); Бангалор, 5,3 млн (6,3 млн); Калькутта, 4,6 млн (14,9 млн); Ченнаи, 4,4 млн (7,1 млн); Ахмадабад 3,8 млн (5,2 млн); Хайдарабад 3,7 млн (6,1 млн); Пуна 3,2 млн (4,9). Экономикалык активд?? калкы 500 млндон ашык (2006), анын 60%и айыл чарбанда, 17%и ?н?р жайында, 23%и тейл?? ч?йр?с?нд? иштейт.

Экономика

Индия ?н?р жай, соодасы жана товардыкакча мамилеси ?н?кк?н агрардык-индустриялуу ?лк?. Индиянын экономикасы жумушчу к?ч?н?н арзандыгы жана эмгектин жогорку маданияты менен ?зг?ч?л?н?т. Индиянын азыркы экономикасына к?п укладдуулук м?н?зд??. Айыл чарбанда чакан чарбалар басымдуулук кылып, ал ?з алдынча иштеген калктын 60%ин камтыйт; ?н?р жайында 23% и иштейт. ?лк? азык-т?л?к менен ?з?н толук камсыз кылып, жылына 200 млн тдай дан эгинин ?нд?р?т. Ички ИДПдеги айыл чарбанын жана балыкчылыктын ?л?ш? 18,5% , тейл?? ч?йр?с?н?к? (курулуш менен кошо) 55,1%, ?н?р жайыныкы 26,4%. ИДПнин реалдуу ?н?г?? темпи 2006-07-ж. 9,4%ти т?зг?н (д?йн?д? Кытайдан кийинки 2-орунда). ИДПни киши башына б?л?шт?рг?нд? 3800 доллардан туура келет. Болжол менен 250-300 млн адамдын жашоо де?гээли ?н?кк?н капиталисттик ?лк?н?н к?рс?тк?ч?н? те? келет. Индия ИДПнин де?гээли боюнча д?йн?д?г? 6 ири ?лк?н?н катарына кирет. Ошол эле учурда расмий маалымат боюнча кирешеси жакырчылык чегинен т?м?н болгон калк 22%тейди т?з?т.

?н?р жай

?н?р жай – Индиянын экономикасынын маанил?? жана ?н?г?п жаткан сектору. ?н?р жай продукциясынын наркынын 79,3%и иштеп чыгаруучу, 10,5%и тоо-кен, 10,2%и электр-энергетика тармактарына туура келет. Иштеп чыгаруучу ?н?р жайынын маанил?? тармактары: машина куруу жана металл иштет??, химия, нефть-химия жана фармацевтика, кара жана т?ст?? металлургия, текстиль жана тамак-ашаары Энергияны пайдалануу структурасынын 54% ин к?м?р, 32% ин нефть жана нефть продуктулары, 8%ин табигый газ, 5%ин суу энергиясы, 1%ин атом энергиясы т?з?т. Индиянын экономикасынын ?н?г??с?нд?г? негизги проблемалардын бири отун-энергетикалык ресурстардын та?кыстыгы. К?м?рд?н запасы 121,4 млрд т (Бихар, Мадхья-Прадеш, Батыш Бенгалия), жылына 430 млн т казылып алынат (2006-07). Нефть негизинен Араб де?изинин жана Бенгал булу?унун шельфтеринен казылып алынат (2006-07-ж. 34 млн Т), 112,6 млн т нефтини сырттан (негизинен Перс булу?унун жээгиндеги ?лк?л?рд?н) сатып алат. Казылып алынган газ (31,6 млрд м³) ички керект??н?н ¹/₂ине жакынын канааттандырат; газ кендери Араб де?изинин жана Бенгал булу?унун жээктеринде жана Ассам штатында. Электр станцияларынын аныкталган жалпы кубаттуулугу (2007) 128,6 ми? МВт, андан ичкери ЖЭСке 84,4 ми?, АЭСке 3,9 ми?, ГЭСке 34,1 ми?, энергиянын калыбына кел??ч? булактарына (шамал, к?н) 6,2 ми? МВт туура келет. 2006-07-ж. 663,8 млрд кВт электр энергиясы ?нд?р?лг?н, анын 79%и ЖЭСке, 17,6%и ГЭСке, 2,4%и АЭСке, 1%и башка (негизинен шамал) электр станцияларына таандык. ?лк?н?н электр энергиясына болгон муктаждыгы 2006-07-ж. 722,2 млрд кВт т?зг?н. 7 АЭС иштейт. Кара металлургия ?н?р жай темир (2006-ж. 99,4 млн т казылып алынган), хром (3255 ми? т) жана марганец (1750 ми? Т) рудаларынын негизинде иштейт. Т?ст?? металлургиянын маанил?? тармагы алюминий ?н?р жай; Индия жогорку сапаттагы бокситке бай, ал Орисса, Гужарат, Жаркханд, Мадхья-Прадеш жана башкалар штаттарынан казылып алынат (13,1 млн т). Ошондой эле чопо (2700 ми? г), жез (26,9 ми? т), коргошун (255 ми? т), цинк (440 ми? т), титан рудалары, алтын (3200 кг) казылып алынат. Машина куруу ?н?р жайдын башкы тармагы (?н?р жай продукциясынын наркынын 18,5%и), ал чарбанын т?рд?? тармактары ?ч?н машиналардын жана жабдуулардын к?п т?рл?р?н чыгарат. Алардын негизги продукциялары: буу казаны, буу, газ жана гидравликалык турбиналар, буу жана дизель генераторлору, турбина-генераторлор, к?н с?р?тэлектр курулмасы, шамал энергетикалык курулмасы, туруктуу токтогу жогорку чы?алуудагы электр энергиясын бер?? системасы, насос, компрессор, трасформатор жана башкалар Машина куруу ?н?р жайынын маанил?? тармагы станок куруу; мында металл иштет??ч? станоктор, автоматтык линия жана ?нд?р?шт?к комплекстер ?ч?н атайын станоктор, т?рд?? устакана-пресст??ч?, ширет??ч?, куюучу жабдуулар даярдалат. Транспорттук машина куруунун ири жана тез ?н?г?п жаткан тармагы автомобиль ?н?р жайынын ишканалары негизинен ички рыноктун муктаждыктарын канааттандырууга багытталып, автомобиль техникасынын дээрлик бардык т?р?н, ошондой эле аларды комплектт??ч? тетиктерди, т?й?нд?рд? жана агрегаттарды чыгарат. ?ч (моторикша, ж?к ташуучу мини-машина) жана эки д??г?л?кт?? (мотоцикл, мотороллёр же скутер, мопед, ошондой эле велосипед) транспорт каражаттарын чыгаруу ?н?кк?н. Трактор чыгаруу (2006; 270 ми?) боюнча д?йн?д? АКШ менен Кытайдан кийинки 3-орунду ээлейт. Темир жол локомотивдерин, аларга тетиктерди жана агрегаттарды, электровоздорду жана пассажир ташуучу электр поезддерин чыгарат. Авиаракета-космостук ?н?р жай машина куруунун э? татаал жана илим сыйымдуу тармагы. Анда самолёт, вертолёт, авиакыймылдаткычтар, ракета даярдалат. ?ч космодрому (Андхра-Прадеш, Керала, Орисса штаттарында) бар. Кеме куруу транспорттук машина куруунун ?н?кк?н тармагы. Анда ири де?из кемелери, дарыя кемелери, баржа, балык уулоочу траулер, танкер, ж?к ташуучу кеме даярдалат. Мамлекеттик ири верфтери Кочин, Вишакхапатнам, Мумбаи, Васко-да Гама шаарында жайгашып, аларда б?т кеме т?рл?р?, андан ичкери аскер кемелери, ракеталуу крейсерлер ремонттолуп, жабдылат. Химия тармагы ?лк?н?н ?н?р жай продукциясынын 15%ин т?з?п, анда т?ст?? пигменттер жана боёктор, к?м?ртек к??с?, пластиктер жана пластик буюмдар, жасалма жана синтездик булалар, кир кетир??ч? каражаттар, косметика товарлары, пестициддер, жарылгыч заттар, пиротехникалык буюмдар жана башкалар чыгарылат. Нефть-химия ?н?р жай пластмасса, синтездик була, синтездик каучук, резина буюмдарын (андан ичкери шина), лакбоёк продукцияларын жана башкалар чыгаруучу ишканалардан турат. Минералдык жер семирткичтер арбын (2005-06-ж. 35 млн г) чыгарылат. Индиянын фармацевтика ?н?р жай ?д?р?ш?н?н к?л?м? (д?йн?л?к ?нд?р?шт?н 8%и), ошондой эле ишканаларынын технологиялык де?гээли боюнча ?лк?д? алды?кы абалды ээлеп, фармацевтикалык бирикмелердин 300г? жакын т?р?н, даяр дары-дармектин (антибиотиктер, антибактериялык дарылар, вакциналар, гормондор, ?с?мд?к дарылары жана башкалар) 20 ми?дей аталышын чыгарат. Индиянын дары-дармектери д?йн?л?к рынокто жетишерлик сапаттуулугу жана арзандыгы менен бааланат. Алмазга кыр чыгаруу жана зер буюмдарын жасоо Индиянын салт болуп калган тармагы. Башкы зергерчилик борборлору: Сурат, Жайпур. Курулуш материалдар ?н?р жайында цемент, слюда (д?йн?л?к рынокко да чыгарат) ?нд?р?шт?р? алды?кы орунда. Же?ил ?н?р жайынын башкы тармактары: кездеме жана даяр кийим ?нд?р?шт?р? (?н?р жай продукциясынын наркынын ¹/₅и). Индия кебез кездеме чыгаруу (200506-ж. 50 млрд м²) жана андан кийим тиг?? боюнча д?йн?д? 2-орунду ээлейт. Текстиль жана тиг?? ?н?р жай ИДПнин 8%ин жана ?лк?н?н товардык экспорт наркынын 15%ин камсыз кылат. Анын сырьёсу катары накта (пахта, зыгыр, жут, жибек, ж?н), ошондой эле жасалма була (полиэстер, вискоза, нейлон, акрил жана башкалар) пайдаланылат. Индия жибек ?нд?р?? боюнча д?йн?д? 2-орунда (Кытайдан кийин). Тамак-аш ?н?р жайынын башкы тармагы кант ?нд?р?ш? (бал камыштан); ошондой эле с?т, жашылча жана жемиш, дан, эт, балык, кофе данын, чай жалбырагын иштет??, даяр азыкт?л?к, чалафабрикат, таза суу ?нд?р?шт?р?. Индиянын улуттук экономикасынын ?н?г??с?нд? мамлекеттик сектордун мааниси зор. Мамлекеттик сектордо нефтини казып алуу жана кайра иштет??, таш к?м?р казып алуу, электр энергиясын жана болот ?нд?р?? ишканаларынын ?л?ш? зор. Мамлекеттик сектор негизинен коргоо ?н?р жайында, атом энергетикасында, темир жол, авиация жана де?из транспортторунда, байланышта ?ст?мд?к кылат. Жеке сектор машина куруу ?н?р жайында, айыл чарбада, же?ил, тамак-аш, медицина ?н?р жайыларында, курулушта, соодада, автомобиль транспортунда басымдуу. ИДПде айыл чарбанын жана ага байланыштуу тармактардын ?л?ш? зор (¹/₃и). Айыл чарбанда ?лк?н?н жумушчу к?ч?н?н ²/₃ге жакыны иштейт. Индия к?з карандысыздыкты алгандан кийин, 30 жыл бою АКШдан жылына 12-15 млн тга чейин буудай сатып алып турган. Айдоо жерлердин к?рд??л?г?н жакшыртуу боюнча программага ылайык, жогорку сорттогу ?р?нд? ке?ири пайдалануунун жана айыл чарба ?нд?р?ш?н жакшы каржылоонун натыйжасында 1970-жылдардан баштап сырттан буудай сатып албай калды. ?лк?н?н аймагынын 51,6%и иштетилет: анын 48,8%и айдоо жер, 2,8%и к?п жылдык ?с?мд?кт?р. Индия байыркы ирригация ?лк?с?; сугат жеринин аянты (55,8 млн га) боюнча д?йн?д? 1-орунда. Сугат жердин 60%тен ашыгы кудуктардан (электр насостору аркылуу), 30%тейи мамлекеттик ирригациялык каналдардан, калган жерлери чакан жасалма к?лм?л?рд?н сугарылат. Дыйканчылык (айдоо жердин 60-70%и) Инд-Ганг т?зд?г?нд? жана Годавари, Кришна, Кавери дарыясынын дельталарында жана ?лк?н?н океан жак чыгыш жээктериндеги т?зд?кт?рд? ?н?кк?н. Айыл чарбанын башкы тармагы ?с?мд?к ?ст?р??ч?л?к. ?лк?н?н агроклиматтык шарты жыл бою дыйканчылык ж?рг?з??г? шарт т?з?т; бирок кургакчыл мезгилде нымдын жетишсиздигинен айдоо жердин ¹/₃ине жакыны гана кайра эгилгендиктен (45-50 млн га), эгин жыйноонун жалпы аянты 190 млн ганы гана т?з?п калат. Индияда 2 айыл чарба сезону болот: 1) жайкы жаанчыл негизги сезон (хариф; майдын аягы, июндун башы сентябрьноябрь), мында т?ш?мд?н негизги б?л?г? жыйналат; 2) кургакчыл кышкы сезон (раби; октябрьноябрь март-апрель). Негизги азык-т?л?к ?с?мд?кт?р?: шалы (айдоо аянтынын ¹/₄инен к?б?н ээлейт, э? нымдуу аймактарда ?ст?р?л?т, 2006-07-ж. 87 млн т к?р?ч жыйналган; д?? жыйымы боюнча Кытайдан кийинки 2-орунда), буудай (айдоо аянтынын ¹/₈и; 70 млн т жыйналат; д?йн?д? Кытайдан кийинки 2-орунда), ж?г?р? (15 млн т ), таруу (жовар, бажра, раги жана башкалар, к?б?нч? Декан б?кс? тоосунун ички аймактарында); бардык жеринде чанактуулар (кой буурчак, грэм, тур жана башкалар) жана май алынуучу ?с?мд?кт?р (28 млн т жер жа?гак, клещевина, сары кычы, рапс жана башкалар) ?ст?р?л?т. Бал камыш (278 млн т жашыл масса жыйналган, Бразилиядан кийинки 2-орунда; Т?нд?к Индияда), жер жа?гак (негизинен Т?шт?к Индияда) жана чай (Брахмапутранын ?р??н?нд?г? жана Чыгыш Гималайдын этегиндеги плантациялардан жыйналат), ошондой эле жут (²/₄ б?л?г?н Батыш Бенгалия берет), клещевина (Т?шт?к Индия), пахта (негизги аймактары Батыш Индиядагы Декан траппы жана Пенжаб; аянты боюнча д?йн?д? 1-орунда; 3,3 млн т жыйналган) ?нд?р?? боюнча д?йн?д? алды?кы орундарда. Т?шт?к Индияда чай, кофе, каучук, кокос пальмасы, татымалдар (калемпир, имбирь, кардамон жана башка) ?ст?р?л?т. 2000-ж. 240 млнго жакын бодо мал (андан ичкери 90 млну буйвол; саны боюнча д?йн?д? 1- орунда; негизинен унаа катары пайдаланылат), 123 млн эчки жана 58 млн кой, ошондой эле 12 млн чочко, 142 млн т?? (д?йн?д?г? малдардын ¹/₅и), 200 млн ?й кушу асыралат. Де?из жээгиндеги аймактарда балык кармалат; балык кармоонун ?лч?м? боюнча (6,6 млн т , андан ичкери де?из балыктары 3, 8 млн т ) д?йн?д?г? 5 алды?кы ?лк?н?н катарына кирет. Ошондой эле краб, креветка, мидия, устрица жана башкалар кармалат, бермет алынат. Тейл?? ч?йр?с?н?н маанил?? тармактары маалымат технологиясы, каржылоо, соода, транспорт, байланыш жана телекоммуникация жана туризм индустриясы. 21-кылымдын башында маалымат технологиясы секторунда ИДПнин 5,4%ин т?з?п, анда 1,63 адам иштеген (2006-07). Бул сектордун башкы сегменти программалык камсыздоо ?нд?р?ш?, ал негизинен экспортко багытталган. Банк-финансы секторундагы маанил?? орун банк-кредиттик мекемелердин мамлекеттик жана мамлекеттик-кооперациялык системасына таандык. Мамлекеттик коммерциялык 28 банк иштейт (ага ?лк?н?н б?т коммерциялык банктарынын б?л?мд?р?н?н, аманаттарынын жана кредиттеринин 80%тен ашыгы таандык. Алардын алдында айылдык 196 туунду банк иштеп, айыл калкын кредит менен камсыз кылат. Мамлекеттик сектор ?н?р жайыды узак м??н?тк? каржылоо системасында дээрлик монополиялык кылат. Чет элдик туризм ?н?г??д?; 2005-06-ж. Индияга 3,5 млндон ашык турист келген; анын 14%и АКШдан, 13,6%и Улуу Британиядан, 4%и Шри-Ланкадан, 3,8%и Франциядан, 3,5%и Канададан, 2,9%и Германиядан, 2,9%и Япониядан келгендер. Туризмден т?шк?н киреше 6 млрд долларды т?зд?. Ички туризм да ?т? ?н?кк?н: ?лк? боюнча жылына 367,6 млн индиялыктар саякатка чыгат. Туризмдин негизги т?рл?р?: диний зыяратка баруу, маданий-таанып бил?? (туристтер к?п келген шаарлары: Мумбаи, Калькутта, Дели, Бангалор, Ченнаи), дарылоочу-ден соолук чы?доочу (Гоа, Керала, Карнатака, Махараштра штаттарындагы де?из курорттору; Даржилинг тоо-климаттык курорту жана башкалар), спорттук (альпинизм, Гималайдын тоо дарыяларындагы рафтинг; Гималайдын этек тоолорундагы тоо-лыжа борборлору; суу спортунун т?рл?р?, андан ичкери Гоадагы дейвинг), экологиялык (?лк?н?н улуттук парктарына баруу) жана башкалар. Автомобиль жолунун узундугу боюнча д?йн?д? 2-(АКШдан кийин), темир жол боюнча 4-орунда (АКШ, Россия, Кытайдан кийин). Бирок, Индиянын транспорттук системасы техникалык жактан анча ?н?кк?н эмес, транспорт ылдамдыгы чектел??. Автомобиль жолунун жалпы узундугу 3320 ми? км (2007), андан ичкери шоссе жолунуку 66,6 ми? км (жогорку ылдамдык автомагистралыныкы 4,9 ми? км, к?п б?л?г?нд? акча т?л?н?т), штаттардын жолу 128 ми? км, округдардын башкы жолдору 470 ми? км, айыл жана башкалар жолдору 2650 ми? км. Темир жол тармагынын жалпы узундугу 63,46 ми? км (2007); анын 17,81 ми? кми электрлештирилген. Индия темир жол аркылуу Пакистан, Бангладеш, Непал менен да байланышат. Сыртка ж?к ташууда де?из транспортунун мааниси зор (Азияда 2орунда). 12 ири, 180 орто жана чакан де?из порту, пристандары бар. Кеме ж?р??ч? дарыялардын жана каналдардын жалпы узундугу 14,5 ми? км; ири кеме ж?р??ч? дарыя жолдорунун узундугу 5,2 ми? км, каналдарыныкы 485 км. Расмий эл аралык жана 85 ички аэропорту бар. Эл аралык ири аэропорттору Мумбаи, Дели, Ченнаи, Бангалор, Калькутта, Хайдарабад шаарында жайгашкан. Нефть куурунун узундугу 6500 км, нефть продуктусун ?тк?р??ч? куурдуку 6152 км, газ куурунуку 5184 км. Калькутта, Дели, Бангалор шаарында метрополитен иштейт. Сырткы соода та?кыстыгын толуктоодо тейл?? кызматын экспорттоодон т?шк?н жана чет ?лк?л?рд? иштеген индиялыктар жиберген кирешенин (24,5 млрд доллар, 2006) мааниси зор. Экспорттук товарлары: машина, жабдуу, асыл таштар, даяр зер буюмдары, нефть продукциясы, химия жана фармацевтика продукциялары, булгаары, булгаары жана текстиль буюмдары, темир кенташы жана башкалар кенташтар жана минералдар, к?р?ч, чай, татымалдар, кофе жана башкалар Импорттук товарлары: отун (нефть, жана нефть продукциясы, к?м?р), машина жана жабдуулар, компьютер техникасы жана башкалар электроника продукциялары, чоюн, болот, металл сыныктары, т?ст?? металлдар жана куймалар, алтын, к?м?ш, асыл таштар жана бермет, химиялык продукциялар, жер семирткич, ?с?мд?к майы жана башкалар Негизги соода шериктери: АКШ, Кытай, Бириккен Араб Эмирликтери, Сингапур, Улуу Британия, Гонконг, Германия, Бельгия, Италия, Япония, Швейцария, Австралия, Т?шт?к Корея.

Маданият

Индиянын билим бер?? мекемелерине Билим бер?? министрлиги жетекчилик кылат. Билим бер?? ?Билим бер??д?г? улуттук саясат? (1986), ?Аракет программасы? (1986) жана алардын жа?ыртылган варианты (1992) менен ж?нг? салынат. И-нын билим бер?? системасы 1983-жылдан мектепке чейинки билим бер??, баштапкы, толук эмес орто, кесиптик-техникалык билимге даярдоо, ЖОЖдо билим бер??н? камтыйт. Мектепте 15 жашка чейинки балдар ?ч?н билим бер?? милдетт?? жана акысыз. Ири шаарларда бала бакчалар, кенже балдар ?ч?н мектептер, ошондой эле мектепке даярдоочу топтор бар. Мектепке чейинки билим бер?? 36%ти, баштапкы 90%ти, орто 54%ти т?з?т. Калктын сабаттуулугу 15 жаштан жогору 61% (2004). ?лк?д? жогорку билим бер?? бир кыйла ийгиликтерге жетишти. 1950-ж. 25 университет, 700 коллеж болсо, 2006-ж. 240 университет жана 10 000 коллеж болгон. ЖОЖдордо 4 млндон ашуун адам билим алган. Жогорку билимд?? адистердин саны боюнча Индия д?йн?д?г? алды?кы орундардын бирин ээлейт. ?лк?д? сабаттуулар орто эсеп менен 62%ти т?з?т. Негизги университеттери: Калькутта университети (1857; 13 кампус, 200д?н ашуун коллежи, искусство музейи, обсерваториясы бар), Ченнай, (1857) Дели (1922), Раджастхан (1947), Ж. Неру (1969) жана башкалар университеттери, Ири ЖОЖдору: Индия айыл чарба изилд?? инту (1905), Долбоорлоо жана архитектура мектеби (1955), Индия технологиялык институту (1961) жана башкалар. 2006-жылкы маалыматтар боюнча, Индияда 62550 басылма 142 млндон ашык нускада, 81 тилде (хинди, англис, бенгали, маратхи, урду, гуджарати жана башкалар) жарык к?р?т. Хинди тилинде ?Нав бхарат таймс?, ?Хиндустан?, урду тилинде ?Наи дуния?, ?Милап?, англис тилинде ?Таймс оф Индиа?, ?Индиан экспресс?, ?Хиндустан таймс? гезиттери чыгат. ?Акашвани? радиосу, ?Дурдаршан? телек?рс?т??с? ?км?т тарабынан к?з?м?лд?н?п турат. Индия – тере? тарыхы бар, маданияты бай ?лк?. Биздин заманга чейинки 3-кылымдарда эле Инд ?р??н?нд? сугат каналдары, суу ж?рг?ч системалар, бышкан кыштан салынган имараттар болгон. Илим тажрыйбасы ж?н?нд?г? маалыматтар Ведалар деп аталган булактарда кездешет. Аларда дыйканчылыкта жер семирткич, ар кандай курал-жарак жасоодо темир колдонулганы, металл иштет??, оорулардын т?рл?р?, алардын белгилери, дары ч?пт?р ж?н?нд? маалыматтар бар. Инди маданияты Маурьялар династиясы бийлеген мезгилден (биздин заманга чейинки 4-2-к.) биздин замандын 8-кылымына чейин г?лд?п ?н?кк?н. Бул мезгилде грамматика, медицина, математика, астрономия жана башкалар тармактар боюнча тажрыйба топтолгон. Илимге эсепт??н?н ондук системасын ошол кездеги инди илимпоздору киргизген. Физика менен химия боёк, дарыдармек даярдоодо жана башкалар колдонулган. Медицинада да чо? ийгиликтер жаралган: дарыгерлер к?з катарактасын алып таштаганды, баш с??кт? к?з?п операция кылганды, баланы операция жолу менен алганды билген. Илим Акбардын (1556-1605) тушунда да жакшы ?н?г?п, Дели, Жайпур жана башкалар шаарларда обсерваториялар салынган. 18-кылымдын орто ченинен ?лк?н? европалыктардын колониялай башташы илимдин ?н?г?ш?н? кедерги болгон. Бирок Индия илимине Индияда жашаган У. Жонс, Т. Олдем, У. Блэнфорд жана башкалар англис илимпоздору да к?п эмгек си?ирген. 19-кылымдын аяк ченинде индиялык тунгуч илимпоздор математиктер, физиктер, геометрия боюнча адис аралы Мукержи, физик, биофизик Ж. Ч. Бос чыккан. 20-кылымдын 1-жарымында математик С. Раманужан, Нобель сыйлыгынын лауреаты физик Ч. В. Ра, кванттык статистиканы баштоочулардын бири Ш. Бозе, физик теоретик X. Баба жана башкалар илимге жа?ылыктарды киргизишкен.

Индиянын философия, адабият жана искусство жаатындагы жетишкендиктери биздин заманга чейинки 15-10-кылымдан ушул к?нг? чейин сакталып келе жатат. Алар адамзаттын э? байыркы маданияты нын мезгилинде пайда болгон. 3000 жыл илгери Ведалар байыркы индо тилиндеги байыркы тексттер, биздин заманга чейинки 6-5-кылымдарда ?Махабхарата? жана ?Рамаяна? эпостору жаралган. Биздин заманга чейинки 1-ми? жылдыкта пали, пракрит адабияты, биздин заманга чейинки 4-3-кылымдарда байыркы тамил адабияты пайда болгон. Оанскрит тилинде ?Панчатантра? элдик жомоктор жыйнагы т?з?лг?н. Тируваллувардын ?Тирукурал? учкул с?зд?р китеби байыркы тамил адабиятынын э? мыкты чыгармасы. Анда даанышман башкаруучунун образы чагылдырылган. ?лк?д? исламдын таралышы фарс тилиндеги инди адабиятынын (Амир Хосров Дехлеви, 1253-1325; Мирза Бедил, 16441721 жана башкалар) т?з?л?ш?н шарттаган. 19-20-к. адабияты ?лк?д? болуп жаткан тере? ?зг?р??л?рд? чагылдырган. Китеп басуунун пайда болушу, жазуусу жок элдердин жазууга ээ болушу бул тилдерде адабияттын ?н?г?ш?н? ?б?лг? болгон. Бенгал акыны Р. Тагор Азияда биринчи жолу Нобель сыйлыгын алган (1913). Индияда улуттук тилдердин адабияты менен бирге англис тилиндеги адабият да ?н?кк?н. Индия архитектурасынын тарыхы байыркы Хараппа цивилизациясына тиешел?? Сангхол жана Лотхал шаарынын архитектурасынан башталат. Биздин заманга чейинки 4-2-кылымдарда Маурья мамлекетинде санжыргалуу сарай имараттары салынган. 13-кылымдан Дели султандыгында архитектура геометриялык тактыкка жетишкен; жебе сымал арка жасоо, тегиздикке хром менен оймо-чийме салуу ?н?р? ??рч?г?н. Мусулман мечиттери, кумпалуу к?мб?зд?р, мунаралар салынган. Улуу Моголдор мамлекетинин тушунда (1617-к.) Агар, Дели шаарынын чептери, мечиттер, Таж-Махал ак мрамор к?мб?з? жана башкалар курулган. Колониялык бийликтин мезгилинде (18-к.-1947) Бомбей, Калькутта, Дели шаарында европалык типтеги имараттар пайда болгон. О. кылымдарда Индияда миниатюра живописи ?н?кк?н. 19-20-кылымдын чегинде башында аралы Тагор жана искусство таануучу Э. Б. Хавелл турган индиялык с?р?тч?л?р жа?ы агымга Бенгал кайра жаралуусуна негиз салышкан. Бул агым Индия искусствосунун андан ары ?н?г?ш?н? к?чт?? таасир тийгизген. Индия музыкасына импровизация м?н?зд??. Кайсы гана аспаптык жана вокалдык чыгарма болбосун ыргактуу салттык ?н айкалыш раганын негизинде импровизацияланат. Улуттук негизги аспаптары: вина, сестар, тамбура (чертме), равнстр, саранги, сареида (кыл кыяк т?р?), табля, баниа (урма). 50-жылдарда музыка, бий жана драма академиясы (1953), Б?тк?л индиялык радионун улуттук оркестри (1952), Дели, Бомбей шаарында радио борборлорунда хор коллективдери т?з?лг?н. Театр оюндары байыртан эле пайда болгон. Элдик театр оюндарынын к?б?н?н ?з?г?н ?Рамаяна? жана ?Махабхарата? т?зг?н. Индия театр спектаклдеринде сюжет оюн аркылуу гана туюндурулбай, аткаруучунун декламация, бий, пантомима, акробатика аркылуу да берилет. 20кылымдын 40-жылдарында театр ?н?р? ?рк?нд?г?н жана 1953-ж. Индия искусство борбору негизделген.

Киноиндустрия

Индия к?рк?м фильмдерди тартуу боюнча д?йн?д? алды?кы орундардын бирин ээлейт. Фильм тартуу иши 1913-жылдан эле башталган. Р. Капурдун ?Селсаяк? фильминде элдин турмушу реалдуу чагылдырылып, касталык к?з караш сынга алынган. 1950-жылдардын экинчи жарымынан режиссёр Сатьяджит Рей Индия киносун д?йн?г? тааныткан (?Жол ыры?, 1955, Каннадагы эл аралык кинофестивалдын сыйлыгы; ?Багынбаган?, 1956, Венециядагы эл аралык кинофестивалдын сыйлыгы жана башкалар). Индия киносунун ж?р?ш?н? Ш. Бенегал (?Т?нд?н акыры?, 1975; ?Базар аянты?, 1983), аралы Гопалакришнан (?Бетме бет?, 1984; ?Дубалдар?, 1990), Р. Гхош (?19-апрель?, 1994), М. Наяр режиссер ?Жамгыр маалындагы ?йл?н?? тою?, 2001) жана башкалар чо? салым кошушкан. Голливуд киноиндустриясы жана 9 кино ?нд?р?ш борбору иштейт. Эл аралык кинофестивалдар ?тк?р?л?п турат.

Колдонулган адабияттар

• Индиянын мамлекет башчыларынын тизмеси
• “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 3-том. Башкы редактору Асанов ?. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2011. 784 бет, илл. ISBN 978 2025-08-054-5